تاریخ فرش ایران
قدیمترین فرش دستبافت ایرانی در سال ۱۹۴۹ در دومین مرحله کاوشهای باستان
شناس روسی، رودنکو در منطقه پازیریک کشف و به نام فرش پازیریک نامیده شد.
رودنکو در کتابی که به مناسبت این اکتشافات در سال ۱۹۵۳ در روسیه منتشر
کرد، درباره فرش مکشوفه توضیحات مفصلی نگاشت و آن را صراحتا کار ایران و
قدیمی ترین فرش ایرانی در دنیا بیان نمود. او نوشت: “بدون اینکه بتوانیم به
طور حتم بگوییم این فرش کار کدامیک از سرزمین های ماد-پارت(خراسان قدیم)
یا پارس است، تاریخ فرش مذکور و پارچه هایی که در پازیریک کشف شد قرن پنجم و
یا اوایل قرن چهارم پیش از میلاد تشخیص داده می شود.” سپس او اضافه می
کند: “تاریخ این قالی از روی شکل اسب سواران معلوم می شود. طرز نشان دادن
اسبهای جنگی که به جای زین قالی بر پشت آنها گسترانده اند و پارچه روی سینه
اسب از مشخصات آشوریها می باشد اما در روی فرش پازیریک ریزه کاریهای مختلف
و طرز گره زدن دم اسبها ، در نقوش برجسته تخت جمشید نیز دیده می شود.”
در زمان تسلط مغولها (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) قالی بافی به سطح بسیار
رفیعی از زیبایی وتکنیک رسید. شکوفایی این صنعت شاید با حکومت غازان خان
(۱۳۰۷-۱۲۹۵ میلادی) مصادف بود.
اما اوج قالی کلاسیک ایرانی را که از آن با رنسانس قالی ایران یاد می
شود زمان سلاطین صفوی (۱۷۲۲-۱۴۹۹ میلادی) به ویژه زمان حاکمیت شاه طهماسب
اول (۱۵۸۷-۱۵۲۴ میلادی) و شاه عباس کبیر(۱۶۲۹-۱۵۸۷ میلادی) ثبت کرده اند.
از این دوران حدود ۳۰۰۰ تخته فرش به یادگار مانده که درموزه های بزرگ دنیا و
یا در مجموعه های شخصی نگهداری می شوند.
در این دوران در کنار قصرهای پادشاهان کارگاههای قالی بافی بناشد و
مراکز گوناگون که قبلا در تبریز ، اصفهان ، کاشان ، مشهد ، کرمان ، جوشقان ،
یزد ، استرآباد ، هرات و ایالات شمالی نظیر شیروان ، قره باغ و گیلان وجود
داشتند توسعه و رونق بیشتری گرفتند.
در همان زمان ، نقاشان و نگارگران بلندپایه طرحهای خلاصه شده و ترکیبی
ترنج در وسط قالی و لچکها را در آن وارد کردند. یعنی همان طرحی که قبلا به
زیباترین وضعی در قرن پانزدهم روی جلد کتابهای ارزشمند به کار می رفت.
با اشغال کشور بوسیله افغانها (۱۷۲۲-۱۷۲۱ میلادی) این صنعت و هنر رو به انحطاط گذاشت.
در قرن نوزدهم قالیهای ایرانی ، بویژه فرشهای نفیس ناحیه تبریز به اروپا
راه یافتند. از سوی کشورهای اروپایی نمایندگانی به تمام کشورهای مشرق زمین
گسیل شدند و با رقابت بسیار فشرده کلیه فرشهای کهنه و عتیقه را گردآوری
کرده به قسطنطنیه که هنوز هم مهمترین بازار قالی مشرق زمین بود فرستادند.
با به پایان رسیدن منابع فرشهای کهنه ، شرکتهای انگلیسی (زیگلر ۱۸۸۳ م)
آمریکایی و آلمانی به طور نامحدود اقدام به تاسیس کارگاههایی در تبریز ،
سلطان آباد(اراک) ، کرمان کردند. این روال تا جنگ جهانی اول که تولید قالی
به طور قابل توجهی افزایش یافته بود ادامه داشت.
اولین فرش به احتمال زیاد بوسیله افراد چادر نشین برای فرش کردن کف خاکی
چادرشان بافته شده بود. ولی امکان اینکه فرش بوسیله مصریها، یا چینیها و
یا حتی بوسیله افراد دیگر اختراع شده باشد است. و حتی امکان اینکه تمام این
مردم فرش را خودشان اختراع کرده باشند بدون اینکه با هم ارتباط و یا تماسی
داشته باشند است.
ما مطمئناً هستیم که فرش بافی به بالاترین حد خود در پنج قرن قبل از
میلاد رسیده بود. این بوسیله باستان شناسان روسی رودنکو و گریازنوف در سال
۱۹۴۹ در دره پازیریک، تقریباً ۵۰۰۰ فوتی کوههای التایی کشف شده و به نام
فرش “گره دار” معروف است.
فرش پازیریک نمونه کمیاب و زیبایی است که با تکنیک بالا بافته شده است،
فرش پازیریک که ۲۴۰۰ یا ۲۵۰۰ سال از عمر آن میگذرد در مقبره یخ زده رئیس
سیتها در مغولستان که بصورت بسیار خوب نگهداری شده بود پیدا شد.
در گذر تاریخ ایران صنعت و پیشه فرشبافی بصورت یک هنر و مهارت خاص درآمده است.
موقعی که کوروش کبیر در سال ۵۳۹ قبل از میلاد کشور بابل را فتح کرد،
صنعت و هنر فرش را به کشور خود معرفی کرد. گفته شده است که در آرامگاه
کوروش که در پرسپولیس بخاک سپرده شده است، با گرانبهاترین فرشها پوشیده
بود. حتی قبل از او هم مردم صحرا نشین در مورد فرش بافی گره ای اطلاعاتی
داشتند. آنها از گله های گوسفندان و بزهای خود پشم خوب و بادوام برای کار
خود میگرفتند .
اولین مدرک موجود در رابطه با موجودیت فرش در نوشته های چینیها مربوط به
سلسله ساسانیان که در سال ۲۲۴ تا ۶۴۱ بعد از میلاد است میباشد. در سال ۶۲۸
میلادی امپراطور هراکلیس مقداری فرش بعد از پیروزی به شهر تیسفون که
پایتخت ساسانیان بود آورد. موقعی که در سال ۶۳۷ میلادی عربها به شهر تیسفون
غلبه کردند، و شهر را غارت کردند مقدار قابل توجهی فرش بود که یکی از آنها
فرش باغی مشهوری بود بنام ” موقع بهار خسرو”. این فرش در تاریخ بنام
گرانبها ترین فرش بوده است. فرشهایی که در موقع سلطنت خسرو اول که در سال
(۵۳۱ – ۵۷۹) بود بصورت ۹۰ فوت مربع بافته میشد، که مورخان عرب اینگونه
توصیف کرده اند: گوشه های آن تختی باشکوه از گلهای آبی، قرمز، سفید، زرد و
سبز است; رنگ زمینه آن کپی از زمین به رنگ طلائی، سنگهائی به شفافیت
کریستال که به باطل تصوری از آب است، گیاهان با حریر و میوه ها با رنگ سنگی
شکل گرفته اند، ولی متاًسفانه عربها این فرش گرانبها را به قطعات کوچک
بریده و جداگانه فروخته اند.
بعد از دورهً سلطه خلفای عرب، یک نفر از قبایل ترک، بنام سلجوق ایران را
فتح کرد. سلطه سلجوقیان (۱۰۳۸ – ۱۱۹۴ ) به لحاظ تاریخ فرش در ایران مهم
است. زنان سلجوقی تبحر خاصی در بافتن فرش با گره های ترکی داشتند، در
استانهای آذربایجان و همدان که بمدت زیادی تحت نفوذ سلجوقیان بود،از گره
های ترکی در این مدت استفاده می شد.
حمله مغولان (۱۲۲۰ – ۱۴۴۹) اولین حمله وحشیانه به ایران بود، اما بعد از
چندی آنان تحت نفوذ ایرانیان قرار گرفتند. شهر تبریز، متعلق به رهبر
ایلخانیان، غازان خان (۱۲۹۵ – ۱۳۰۴)، با فرشهای گرانقیمت فرش شده بود.
فرمانروای مغولان شاهرخ (۱۴۰۹ – ۱۴۴۶ ) که در بازسازی آنچه از حمله مغولان
ویران شده بود به تشویق کردن و دلگرم کردن تمام هنرمندان و صنعتگردان
سرزمین و کشور پرداخت. اما قالیبافی در این دوران به شکلی خیلی ساده که
بیشتر نقشهای هندسی داشت تمام می شد.
شاید مهمترین تاریخ در صنعت فرش در ایران مربوط باشد به دوره
فرمانروایان صفویه(۱۴۹۹ – ۱۷۲۲ ). براستی و حقیقتا که محکمترین دلیل و گواه
این هنر و صنعت به این دوره برمیگردد. تقریبا ۱۵۰۰ اثر حفظ شده در موزه ها
و کلکسیونهای سراسر دنیا موجود است. در ایران در دوره فرمانروائی شاه عباس
(۱۵۷۱ – ۱۶۲۹)، تجارت و هنر و صنعت شکوفا شد. شاه عباس به تشویق و دلگرم
کردن مردم به تماس و مبادله با اروپا بود و پایتخت خودش را که اصفهان بود
به یکی از مجلل ترین و عظیم ترین شهرهای ایران درآورد. او همچنین یک کارگاه
بزرگ برای فرش ها درست کرد که هنرمندان در آنجا کار کنند تا بهترین و
باشکوه ترین نمونه های فرش را ببافند. بیشترین این فرشها از ابریشم با رشته
های طلا و نقره که تزئین کننده آنها بود بافته شده بودند.
دوره کارگاه های فرش در ایران با هجوم افغانها(۱۷۲۲) به پایان رسید.
افغانها تا زمانی که (۱۷۳۶) سلطه آنها در ایران بود اصفهان را از بین
بردند، تا اینکه یک سالار جوان از خراسان، بنام نادر خان شاه ایران شد. در
تمام مدت فرمانروائی نادر شاه تمام وقت و نیروی آن صرف جنگیدن با افغانها،
ترکها و روسها را گذشت. در این دوره و تمام دوران یاغی گری و آشفته ایران
بعد از مرگ او(۱۷۴۷) هیچ فرشی که ارزشی داشته باشد بافته نشد، و این رسم و
سنت بتنهائی بوسیله افراد چادر نشین و هنرمندان این صنعت در شهرهای کوچک
دنبال میشد.
در آخرین ربع قرن نوزدهم و در زمان فرمانروایان قاجار این شغل دوباره پا
گرفت. صنعت فرش با فرستادن آن به اروپا از تبریز به استانبول دوباره رونق
گرفت. در اواخر قرن نوزدهم میلادی بعضی از شرکتهای اروپائی و آمریکایی به
ایران آمدند و این هنر و صنعت را به بازارهای کشور خودشان فرستادند.
امروزه، بافتن فرش به گسترده ترین هنر دستی در ایران مبدل شده است، و
همینطور در خارج از کشور هم بخوبی شناخته شده است. فرشهای ایرانی امروز از
شهرت و اعتبار خاصی که به خاطر رنگ و تنوع و الگوهای گوناگونشان، برخوردار
است.
تاریخ رنگرزی
پشم و مو و هر الیاف دامی از همان آغاز در ریسندگی و بافندگی جای خاصی
یافت . در مناطقی نظیر مصر و بین النهرین به دلیل هوای گرم و رطوبی، کتان و
پنبه کاربرد بیشتری داشت و قطعاتی از بافته های این الیاف در مقایر مربوط
به امرا و شاهزادگان سلسله های حکومتی مصر دیده می شود که قدمت آنها بعضاً
به ۶۰۰۰-۷۰۰۰ سال پیش می رسید . برخی از یافته های به دست آمده از مصر سپس
آناتولی و بین النهرین که قدمت آنها به عصر نوسنگی ، از هزاره ششم قبل از
میلاد، می رسد.
پارچه هایی است که بافت ساده با نخ های ظریف ریسیده شده بعضاً رنگ شده دارد و رنگ های به کار رفته عموماً رنگ های گیاهی است .
در برخی از نقاط اطراف دریای مدیترانه که احتمالاً مسکونی بوده آثاری از
تور، طناب، نمد ونخ های تابیده پرزدار عمدتاً کتانی با رنگ آبی رنگ شده
یافت شده است . قطعه ای از پارچه ای ضخیم مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد
در دست است که احتمالاً متعلق به چادری مقدس(معبد) بوده و زردرنگ است . در
منطقه ای که این پارچه یافت شده(در سواحل مصر) مقادیری پارچه کتانی و بافته
های دیگر به دست آمده است که نشان از تجاری بودن منطقه دارد.
همان طور که گفته شد وجود چرخه های ریسندگی در منطقه ایلام ، در غرب
ایران متعلق به هزاره پنجم قبل از میلاد از وجود بافندگی و برخی تولیدات به
آن خبر می دهد با فترتی در حدود دو هزار سال قبل در این منطقه پدید آمد.
آثار نساجی و بافت پارچه را در مناطق زیر نفوذ سومری ها و آشوری ها و به
خصوص بافت پارچه های رنگین را در بابل می توان پی گرفت . کشف میله ای مسی
که نوعی ابزار ریسندگی است در تپه حصار دامغان .از تداوم ریسندگی و بافندگی
در ایران در هزاره دوم پیش از میلاد خبر می دهد با تجدید حیات فرهنگ اقوام
قومی ایرانی و افزایش اقتدار مادها و اینکه آنان اقوامی گله دار و دامدار
بوده اند می توان استفاده از پشم و الیاف دامی را درآن دوره به خوبی توجیه
کرد .اسناد و مدارک بعدی حاکی از آن است که امرا و حکام ماد به موازات کسب
اقتدار و افزایش تجملات و شکوه دربارهای خویش استفاده از لباس ها پارچه های
گران بها و زینتی را نیز افزایش دادند به شکل تزئینات لباس های دربار ماد
چه در همان زمان و چه در حکومت های بعدی از جمله پارسها توجه و ازآنها
تقلید می شده است.
امپراطوری گسترده و قدرتمند هخامنشی نه تنها خود از صنایع و تولیدات
دنیای زیر سلطه اش در تجملات وتزیینات دربار و پایتخت خویش استفاده می کرد
بلکه با حمایت از حرفه ها و صنایع به تولید بسیاری از کالاها و به خصوص
انواع پارچه نیزمی پرداخت پارچه هایارغوانی که امرا و سرداران هخامنشی
استفاده می کردند به احتمال زیاد با رنگ ارغوانی مشهور به دست آمده از صدف
های دریایی رنگ می شد و شهرت جهانی داشت .
فرش پازیریک که در حدود سالهای ۱۹۴۵ میلادی، پرفسور رودنکو روسی در گور
یکی امرای سکایی در دره آلتایی در مرز مغولستان سیبری کشف کرد به گواهی
غالب باستان شناسان فرشی است که به دلیل شباهت مطلق نقوش آن با طرح های
رایج عصر هخامنشی ایرانی است و به احتمال زیاد این فرش درپاریس ویا نواحی
زیر سلطه فرهنگی ، سیاسی ایران بافته شده است .
وجود این فرش که فرشی کارگاهی است و طراحی شده با بافت و ساختاری دقیق
است نه فقط بر وجود صنعت گسترده فرش بافی بلکه بر وجود صنایع پیشرفته نساجی
گواهی می دهد. رنگ های به کار رفته در این فرش که در نهایت زیبایی و هم
آهنگی است از وجود مراکز رنگرزی که درآنها از رنگ های گیاهی و یا رنگ های
رایج زمانه از جمله صدف های ارغوان و غیره استفاده می شد، خبر می دهد.
بعداز سقوط حکومت هخامنشی به دست اسکندر وی بسیارسعی کرد که فرهنگ یونانی
از جمله پوشاک و شیوه زندگی یونانی را در ایران گسترش دهد. اگرچه معدود
مجسمه ها و آثار باقیمانده از آن دوران نمودار رواج این فرهنگ به خصوص
لباسهای پرچین با رنگ های ساده و روشن یونانی است ، در کمتر از یک قرن شهرت
بافته های ساسانی به هویت و فرهنگ خاص ایرانی مرزهای عالم را در می نوردد.
در دوره ساسانی ایجاد راههای کاروان رو، فراوانی وسایل حمل و نقل و
ایجاد ایستگاه ها و کاروانسراها گسترش تولیدات مختلف نظیر شیشه سازی و ساخت
ابزارفلزی و به خصوص منسوجات پشمی و ابریشمی را به دنبال داشت همچنین تسلط
ایران بر راههای کاروان رو تجاری واردات ابریشم لازم برای نساجی ایران را
موجب شد.
از سوی دیگر نظیر امپراطورهای قدرتمند گذشته، استفاده از صنعتگران و
هنرمندانی که از کشورهای دیگر به اسارت گرفته می شدند امری عادی و رایج بود
با آنکه صنعت نساجی و قالی بافی دوره ساسانی در حد شکوفایی پیشرفت بود از
وجود برخی از این صنعتگران به خصوص بافندگان رومی دررشد و بهبود صنایع
نساجی مناطقی نظیر شوشتر یاد شده است . علاوه بر تولید فرش ، تولید پارچه
های ابریشمی و دیبای شوشتر و تافته ها و حریرهای ابریشمی بخصوص با استفاده
ازابریشم های وارداتی از چین در مراکز عمده تولید نظیر شوشتر و شوش و جندی
شاپور و به طور کلی سیستان و خوزستان رواج کامل داشت برخی از پارچه های
باقیمانده از ذوران ساسانی در قبور حکمرانان مصر وبعدها در کلیساهای اروپا
در قرون وسطی پیدا شده است .
کشف نمونه هایی از پارچه های دوره ساسانی که شاهکارهایی از ذوق و ظرافت
وهنر طراحی رنگ رزی به حساب می آیند ناشی از وجود صنایع پیشرفته رنگرزی و
نساجی و بی تردید بافت فرش است که افسانه فرش بهارخسرو(بهارستان) اعتبارآن
را به اوج می رساند.
شرح این فرش افسانه ای درغالب نوشته های مربوط به قرون اولیه اسلامی
آمده است آنچه درباره این فرش گفته می شود علاوه بر اشاره به استفاده ازسنگ
ها و جواهرات و تزیینات گران بها و بی مانند استفاده از رنگ های زیبایی
است که تمام فصول را به نحو حیرت انگیزی در مقابل نگاه بیننده قرار می داده
است.
به رغم دوران فترت و انفعال ایرانیان درقرون اولیه اسلامی تداوم تولید
پارچه و قالی به خوبی احساس می شود در کمتر از صد سال بارگاه باشکوه خلفای
تازه به قدرت رسیده به خصوص عباسیان وارث هنر و مهارت و تجربه صنایع شکوفای
دوره ساسانی می شود. جامه های رسمی و پرده های ابریشمی فاخری که شهرت
بسیار داشتند، فرش های عالی جهرم. بافته های حریر و پرند اصفهان ، گلابتون
مرغوب طبرستان و نیشابور . طلاسان های عالی کرمان و دیبا و فرش های نخی
ابریشمی شوشتر کالاهایی است که حتی در قرون وسطی نیز به همراه نام ایرانی
به همه دنیا می روند . در تمام این سالها همواره فرشهای دستباف چه به صورت
غنایم و چه به صورت هدایا از سی شهرهای ایران در دربار خلفا و حکمرانان عرب
حضور دائمی داشت .
تأثیرهنرهای ایرانی نظیر معماری و سفال گری و به خصوص پارچه در غال
کشورهای دور و نزدیک و در حوزه گسترده حکومت بیزانس در تمام قرون وسطی دیده
می شود. در قرون بعد نیز در دوران آل بویه و سپس سلجوقیان به وجود کارگاه
های رنگرزی بافت به صورت کارگاه های صنعتی و تولیدی در بسیاری شهرهای ایران
نظیر یزد، کاشان و اصفهان اشاره شده است. در این کارگاه ها علاوه بر
بافندگان، رنگ رزان به طور دائم حضور داشتند و تجربه و مهارت و ذوق خود را
در این رنگرزها به کار می گرفته اند. شهرت ایرانیان در رنگ سازی و دریافت
ارزش رنگها به خصوص در زمینه های مربوط به کتاب سازی و منیاتور نیز به مرزی
رسیده بود که با گسترش مکتب هنری برجسته ای نظیر مکتب هرات ایرانیان به
عنوان استادان رنگ ساخته می شدند.
کلاویخو در سفرنامه اش از نگار جامه یاد می کند و می گوید:همان طور که
از اسم آن پیداست پارچه ای دارای نقش و نگار بود و در تار وپود آن از رشته
های زر یا نخ های رنگین استفاده می شد . به دست پارچه بافان زبردست بافته
می شد و لطف و زیبایی آن معرف ثروت سلاطین و فروانوایان وقت بود این
لباسهای فاخر را تنها سلطان نمی پوشید بلکه گاه به عنوان خلعت به دیگران
اعطا می شد .کسی که مأمور صباغی و رنگ پارچه ها و ابزار کار بافندگان و
حقوق آنان بود خدایگان طراز خوانده می شد.
درباره زیبایی و ظرافت نقاشی ها و مینیاتورهای مکتب هرات که بعدها به
تبریز و سپس اصفهان منتقل شد، بسیار گفته شده است طراحان و نقاشان این
هنرها طرح ها و نقوش درخور تحسین منیاتور را به شیراز منتقل کردند و با
وجود دقت و ظرافت و مهارتی که در این طرح ها به کاررفته است نمی توان آنها
را بدون توجه به رنگ های انتخابی برایشان که نتیجه و شاهکار تلاش و زحمت
هنمرندان گمنام رنگرز است در نظر گرفت . رنگ های درخشان و بی بدیل
منیاتورها عمدتاً حاصل رنگهای معدنی شناخته شده از ترکیبات و سنگ های معدنی
رنگینی نظیر کرم و اخرا و لاجورد و غیر بودکه همراه باطلا برای تذهیب
تشعیر منیاتورها به کار می رفت اما رنگ های فرش با استفاده از گیاهان و
طبیعی به کمک مهارت استادکاران رنگرز به حد و دامنه ای رسید که به تدریج
دیگر هنرها و صنایع دستی را ر سایه قرارداد روناس و نیل و اسپرک و پوست
گردو پوست انارو زعفران وسایر رنگهای گیاهی که ازصدها سال پیش بشر شناخته
بود به دست هنرمندان رنگرز ایرانی جلوه ای یافت که در هیچ کجای دیگر جهان
تقلید شدنی نبود.
به دلایل بسیار روشن که مهمترین آن نا امنی شغلی و اجتماعی بود صنعتگران از
جمله رنگرزان سعی در مخفی نمودن رموز کارخویش داشتند شاید به همین دلیل
است که ما امروز اشارات اندکی از روش کارشان و از آن کمتر نام وارزش کار
آنان در دست داریم .
دانشمند انگلیسی هلکوت که در قرن شانزدهم می زیست به یکی از بازگانان هم
میهن خود می گوید: در ایران فرشهایی از پشم زبر که در دو طرف دارای ریشه
های نخی است خواهی دید . این فرشها بهترین انواع فرش عالم رنگ های آنها
بهترین و زیباترین رنگهاست . تو باید به این کشورها بروی و به انواع وسایل
باید متوسل شوی تا بتوانی از مردم آنجا طرزرنگ کردن(خامه) قالی را یاد
بگیری . زیرا اینها به طوری رنگ شده که باران و سرکه و شراب در رنگشان
تأثیر نمی کند چون تو این علم را از آنها آموختی به اسرار آن دست خواهی
یافت و خواهی توانست در رنگ کردن فرش آن را به کار بری و به تداوم آن
اطمینان داشته باشی زیرا رنگی که در رشته های زبر ثابت باشد قطعاً در رشته
های باریک منسوجات ثابت تر است البته باید از رنگ های مایع و وسایل رنگرزی و
بهای آنها آگاه شوی.
شاردن نیز در سفرنامه خود با تحسین و ستایش از تولیدات نساجی و مخمل و
حریر کاشان می گوید: صنعت رنگرزی در ایران بیشتر از اروپا توسعه و ترقی
یافته است چون رنگهای این کشور دارای روشنی و جرم نسبی بیشتر است و چندان
زود زایل نمی شود ولی افتخار این فن بیشتر از هنر صنعتی ایارانیان . منوط
به خصوصیات هوا و اقلیم آن کشور است زیرا محیط خشک و صاف این سرزمین موجب
درخشش مخصوص رنگهاست و همین طور عناصری در رنگ آمیزی و رنگرزی به کار می
برند گل یا خاک سرخ و روناس( اپوپوناکس) است و این دو عنصر در ایران فراوان
اند بقم قرمز که از اروپا داده می شود و بقم ژاپن و نیل هندی که از
هندوستان می آید رنگرزان علاوه بر مواد مزبر از نباتات نیز استفاده می کنند
رستنی های بسیار و نباتات طبی متعددد خود کشور صمغات و پوست های درختان
میوه مانند گردو انار و عصاره لیمو و لاجورد که کلمه آزور را ما از آن
ساخته ایم از سرزمین همسایه ایران ازبکستان وارد می شود ولی کشور ایران
مخزن عمومی آن است.
بعد از دوران صفویه بر اثر حوادث تاریخی و دردهایی که بر ایران می گذرد
سقوط عمومی در صنایع و تولیدات ایران شاهدیم در عصر قاجار این سقوط به نفع
واردات کالاها و تولیدات خارجی افزایش می یابد با این وصف اسناد تجاری در
دست است نشان می دهد که حتی دوران قاجار صادرات ایران در بعضی از اقلام
دارای ارزش بوده و بر واردات پیشی داشته است بهترین نمونه را در رشد
شکوفایی و گسترش صارات فرش در اواخر دوره قاجار می توان دید به رغم آسیب
جدیی که به بسیاری از صنایع و تولیدات بومی و سنتی وارد شد فرش دستباف رشد
چشمگیری یافت در اینباره تجار خارجی دخالت و نظارت مستقیم داشتند حاصل این
امر اگر چه به نفع فرش ایران بود ولی به دلیل تأثیر و نفوذ بازارهای خارجی
آسیب هاییی بر فرش ایران وارد آمد.
